Genç Cumhuriyet’in edebiyat ve düşün etraflarına, Türk çağdaşlaşmasını algılama ve anlatma biçimiyle damgasını vurmuş Kemal Tahir periyodunda hem çok sevilip dikkatle takip edildi hem de çok eleştirildi. Aziz Nesin daha sonra buna ‘fırtına’ diyecekti.
Hep çok tartışmalı bir isim olan Kemal Tahir; tesirlerini 2000’li yılların birinci çeyreği bitmeye yaklaşırken bile yaşadığımız Türk çağdaşlaşması, Anadolu gerçekliği ve imparatorluktan cumhuriyete geçerken devlet-toplum ilgisi fasıllarını neredeyse 1900’lerin birinci çeyreğinde açtı.
Fakat Türk çağdaşlaşmasında Batı kanısına ait fikirleri ve Osmanlı yıkılıp yerine bir Cumhuriyet kurulurken tarihe bakışı onu periyodunun klasikleşmiş isimlerinden biri yaptı.
O nedenle de artık tıpkı sıhhatinde olduğu üzere hem çok seviliyor hem de çok eleştiriliyor. Siyasetin hem sağ hem de sol tarafı da bugünlerde onun yazdıklarına daha dikkatle yaklaşıyor.
Beyoğlu’nda kendi tabiriyle ‘zagon kestiği” yıllardan komünistlerle tanışmasına, hapishane sürecinden gazeteciliğine ve üst üst yayımladığı romanlarıyla estirdiği edebiyat fırtınasına “çözülmenin romancısı” Kemal Tahir’i İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Kısım Lideri Prof. Dr. İsmail Coşkun‘la konuştuk.
– Kemal Tahir’in çocukluğu, içinde yetiştiği aile, sokaklarda geçirdiği yıllar ve hapishane süreci hem edebiyatının hem de topluma bakışının şekillenmesinde nasıl bir rol oynuyor? Kemal Tahir kimdir?
Kemal Tahir, 1910 doğumlu. Kentli ve orta halli bir ailenin çocuğu. Baba tarafından Şebinkarahisarlı; evvel Kemal Tahir’in amcası İstanbul’a geliyor, daha sonra Kemal Tahir’in babası olacak olan küçük kardeş geliyor. Marangozhanede, Kasımpaşa’da tersanede çalışıyorlar. Saray’dan mahir, hünerli bir marangoz talebi geldiğinde Kemal Tahir’in babası Tahir Efendi seçiliyor. Abdülhamit ile yakın çalışıyor. Baba, Saray’daki bu bağlantılar içerisinde oranın görgüsünü, terbiyesini almış biri. Annesi Adapazarı’nın Kayalar köyünden, Kafkas kökenli. Buradan Saray’a verilen çocuklardan… Saray’da Naile Sultan’ın hizmetinde bulunmuş biri. Yetişkinliğinde Tahir Efendi ile evlendirilmiş. Bu manada her iki taraftan da bir orta hallilik, kentlilik kelam konusu. Ayrıyeten bu kentliliği besleyecek, ona eklenecek bir olgu Galatasaray Lisesi’nde okumasıdır.
Baba, II. Meşrutiyet sonrasında Abdulhamit’in tahttan indirilmesini müteakip İttihat ve Terakki siyasetince yürütülen tasfiyeye maruz kalır. Ayrıyeten Padişah tarafından kendisine verilen meskene de el konulur, sonrasında parasını tekrar ödeyerek güç bela meskenin sahibi olur.
Tahir Efendi, I. Dünya Savaşı nedeniyle cepheye gidiyor. Çanakkalede yaralanır. İstanbul’a döner. Daha sonra harp sırasında cephe gerisinde hizmet etmek üzere Anadolu’ya gönderilir. Aydın, Nazilli, Burdur’da vazife yapar. Kemal Tahir, çocukluğunu ve ailesini anlattığı otobiyografik Bir Mülkiyet Kalesi romanında, erken çocukluğunda tanıklıklarına dayalı olarak cehheri, ordunun çözülüşünü, bozgunu harikulâde başarılı bir formda anlatır.
Çocukluğunda İstanbul’un işgaline tanıklık eder. 1926’da, 16 yaşındayken annesini kaybeder. En küçüğü bir yaşında üç kardeş babaları tarafından annelerinin akrabalarının bulunduğu köye bırakılırlar. Kemal Tahir bir mühlet sonra köyden ayrılarak kısa periyodik süreksiz işler aramak için evvel Zonguldak’a, daha sonra İstanbul’a masraf.
‘Kabadayılık’ yılları
İstanbul’da muazzam bir sokak hayatı yaşar. Bunun gelecekte edebiyatına çok önemli bir yansıması olacaktır. Yaklaşık bir buçuk yıl Beyoğlu’nda bekâr odalarında kalır ve sokakta “zagon keser”. Bildiğiniz kabadayıdır. 70’lerde Bülent Ecevit’in yazdığı ve desteklediği Özgür İnsan isimli bir mecmua vardır, onun art kapağında Kemal Tahir’i elinde tespihle kabadayı olarak karikatürü neşredilir. Karikatür Kemal Tahir’in bu devrini ima eder. İki yıla yakın sokaktadır ve sokağı tüm boyutlarıyla yaşar.
Sonrasında hangi şanslı tesadüfün yapıtı olduğu bilinmez lakin Bab-ı Ali’yle ile tanışır. Artık Cağaloğlu’ndadır: Hem edebiyatla tanışır hem de gazetecilikle… Çok kısa bir mühlet içinde edebiyatla çok sağlam ve dolu dolu bir münasebet kurar. Geçit dergisinde kendi imzasıyla ya da ‘Geçitçi’ imzasıyla yazdığı yazılara bakılırsa bu görülecektir. ‘Edebiyatımızda Anadolu’ başlıklı bir yazısı vardır ki bu yazıyı yazdığında 23 yaşındadır, Türk edebiyatında kendi jenerasyonuna kadar olan Anadolu ilgisini kıymetlendirir. Muazzam sorular sorar. Kritik tespitlerde bulunur.
Komünistlerle tanışıyor
Geçit deneyimi yedi sayı sürer ve akim kalır. Sürdüremezler. Gazetelerde çalışmaya başlar. Birebir vakitte Nâzım Hikmet ve etrafıyla tanışır. Evvel TKP kurucu üyelerinden Börklüceli Mustafa’yla, örgütlü solla bağlar kurar. Bu bağlantılar içinde Nâzım Hikmet’in yanı sıra Suat Derviş, Hikmet Kıvılcımlı, Kerim Sadi gibi isimlerle de tanışır. O gün için solda kim varsa, bütün diyebileceğimiz bir ölçekte sağlam ve yakın bir bağlantı geliştirmiştir.
1938’de Donanma Davası diye bilinen davadan tutuklanmıştır. Kemal Tahir’in kardeşi Nuri Tahir bahriyede astsubaydır. Hafta sonları Kemal Tahir’de kalmaktadır. Bu gelişlerinde Kemal Tahir de kardeşine Sabahattin Ali’nin kitaplarını verip o günkü ilgileri çerçevesinde bir şeyler anlatır. O günleri Soğuk Savaş iklimi üzere düşünün, memleketler arası durum II. Dünya Savaşı’na hakikat gidiyordur ve bunun bütün işaretleri vardır. Türkiye de o devir her iki kampla da birtakım ilgileri yürütmeye çalışıyor. Almanya ile bağlantıların ağır olduğu o periyotta, biraz da Nâzım Hikmet’in de ağzının kalabalıklığı nedeniyle, olaylar gelişir, ortalıkta sol ismine kim varsa, donanmayı isyana teşvikten toplama yapılır. Sabahattin Ali’nin metinleri ne kadar Marksist’tir, bana nazaran tartışılır. Size abartılı bir yorum olarak gelebilir ancak Ali’nin yapıtlarının eleştirel olduğu, tek parti periyodu siyasetine muhalif olduğu ne kadar doğruysa, Marksistliği de o kadar tartışmalıdır.
Sonuç olarak Kemal Tahir, kardeşine Sabahattin Ali’nin kitabını verdi diye 15 yıl 4 aya mahkûm olur. Mahkeme süreci bitene kadar Nazım ve öteki tutuklularla İstanbul Tevkifhanesi’nde kalır. Çankırı Hapishanesi’nde Nâzım Hikmet ve Dr. Hikmet Kıvılcımlı ile beraberdir. Nazım, biraz sonra aile alakalarının yardımıyla, Ali Fuat Cebesoy’un yeğenidir, Bursa Hapishanesi’ne geçer. Kemal Tahir, Çankırı’dan sonra sırasıyla Malatya, Çorum ve Nevşehir cezaevlerinde bulunur. Cezaevi tecrübeleri farklı metinlerinde işlenir. Esir Kentin İnsanları, Kelleci Memet’i burada zikretmekle yetinelim.
1950’de Demokrat Parti’nin iktidara gelmesinden sonra cezaevinden çıkış olur lakin iklim hâlâ Soğuk Savaş iklimidir. Antikomünizm her yerdedir ve komünist tevkifatları birbiri ardına gelir. Hâlâ kendi ismiyle yapıtlarını yayımlayamaz; aslında gazete sahipleri ‘böyle bir komünistin’ hikayesini basmayı tercih etmemektedirler. Müstear isimlerle çeviri, tefrika, telifli aşk ve macera romanları, Mike Hammer metinleri kalem almaktadır. Bunlar geçim telaşıyla yaptığı işlerdir daha çok o devirde.
|
İsmail Coşkun’un Kemal Tahir ilgisi nereden geliyor? 1958 doğumluyum, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi girişliyim. 1981 mezunuyum. 68’den çabucak sonraki jenerasyon değil de ondan bir sonraki nesildenim, 1980 darbesinden çabucak evvelki nesil yani… Bütün o jenerasyon son derece siyasallaşmıştı ve politize olmuştu; her yer, bürokrasi, köy, kasaba, üniversite… Biz de o gün nesil olarak siyaset ile yatıp siyaset ile kalkıyorduk. Sosyolojiyi tercihim bile büsbütün bununla ilgiliydi. O arayışlar içinde biz Kemal Tahir’le tanıştık. Devlet Ana ile tanışmam Cağaloğlu’nda bir kitapçının çekme kat rafında oldu. Yani politik arayışlarımız ve siyasi motivasyonlarımız sonucunda Kemal Tahir ile tanışmış olduk. İstanbul Sosyoloji’de hocalarımız bu bahisleri konuşmazdı. Baykan Sezer’in Kemal Tahir’’le direkt tanışması, yakın etrafında olması durumu vardı fakat Cengiz Yazoğlu’nun Kemal Tahir’in Notlar’ını neşretmesine kadar biz Baykan Bey’in ağzından Kemal Tahir’le ilgili bir şey duymadık. Cengiz Yazoğlu’yla ile bir arada NOTLAR’a önsöz yazmışlardı… Sıkı bir Kemal Tahir okuruydum ve yakın etrafımda de bu türlü bilinirdim. Yıllarca genç insanların eğitiminde Kemal Tahir metinlerinden yararlandım. 2010’larda arkadaşım, TRT Genel Müdür Yardımcısı Zeynel Koç, Kemal Tahir’le ilgili bir dizi projesi olduğunu söyledi ve “Rica ediyorum bu işe sahip çık” diyerek benim danışmanlık yapmamı istedi. Kemal Tahir ile ilgili okumalarımı ve çalışmalarımı bildiği için… Zeynel Bey çok sağlam, saygın bir bürokrattır. Kendi jenerasyonunda maliye ve merkez bürokrasde çok âlâ tanınır. Sonuçta teklifi kabul ettim ve iki dizide (Kurt Kanunu, Yol Ayrımı) danışmanlık üstlendim. Alev Alatlı Hoca ile birlikte çalışıldı. Son birkaç yıldır ağır biçimde Kemal Tahir’le birlikte anılmam büsbütün Ketebe Yayınevi’nin Kemal Tahir külliyatını tekrar neşre hazırlama projesini yürütmem dolayısıyladır. |
– Pekala polisiye romanları da bu periyoda mi denk geliyor?
Kemal Tahir’in 1930’larda okur olarak önemli bir polisiye roman ilgisi var. Nazım Hikmet’le birlikte “zabıta romanları” hazırlama teşebbüsleri kelam konusu. Mahpusluk döneninde bu ilgisi sürüyor, okur olarak olsun müellif olarak olsun, “aşk ve macera” olarak isimlendirdiği romanlarında polisiye özellikler taşır. Polisiye yapıtları, elbette müstear isimlerle, cezaevi sonrasında gündeme gelir.
50 sonrası, cezaevinden çıktıktan sonra Mike Hammer çevirileriyle polisiyeyle önemli ilgi kurar. Lakin Mike Hammer çevirileri birebir çeviriler değildi. Kemal Tahir’leşen metinlerdir. O metinler çok da ilgi görmüştür, devamı istenir. Kanun Benim, yüz bin adedin üzerinde satılmıştır. Kemal Tahir, orjinal olarak müellifi tarafından kaleme alınmamış, dört tane daha Mike Hammer metni telif eder.
“En az Nâzım Hikmet kadar efsaneleşmiş bir isim”
– Kendi imzasıyla birinci metni ne vakit ve ne biçimde çıkıyor?
1955’te Martı Yayınevi’nden, birinci olarak 1941’de Tan gazetesinde neşredilmiş olan Göl İnsanları çıkar. Birinci kere kendi adıyla bir kitabı yayımlanmış olur.
Ama 55’e kadar bütün sol entelektüel etraflarda, en az Nâzım Hikmet kadar ismi efsaneleşmiş biridir Kemal Tahir. Bunu Ömer Faruk Toprak zikreder. Daha cezaevinden çıkmadan, ismi Nâzım Hikmet’le bir arada anılan biri olur.
Hemen akabinde Sağır Dere, Körduman, Esir Kentin İnsanları, Rahmet Yolları Kesti, Yedi Çınar Yaylası, Köyün Kamburu… Bu türlü devam ediyor. Yılda neredeyse yaklaşık olarak iki kitabı çıkar. Natürel ki cezaevi periyodunda birikmiştir. Kemal Tahir cezaevini bir yazı atölyesine dönüştürmüştür.
Kemal Tahir fırtınası
– Bu üretkenlikte 1961 Anayasası’nın sağladığı görece özgürlük ortamı tesirde bulunmuş olabilir mi?
Üretkenliği esasen 55-60 ortasında görüyoruz; 1960 sonrası iklim onu teşvik etmiş değil. İhtilâl konusunda ben aralıklı olduğunu düşünüyorum. 1961’de Yorgun Savaşçı tefrika edilmeye başlanıyor, tefrikanın yayımlanmaya başlandığı birinci gün gazetede Kemal Tahir’le yapılmış bir söyleşi de yer alıyor. “Ben yalnızca siyasete bulaşmamış, vatansever, gerçek subayların hikayesini yazmak istedim” diyor. Bana nazaran ihtilâle aralı baktığı tespiti çok rahat bir biçimde yapılabilir. Peyami Safa’nın, Ahmet Hamdi Tanpınar’ın, Haldun Taner’in ihtilâli alkışladığı, yanında durduğu bir devirde Kemal Tahir için birebir durum kelam konusu değildir.
1960’ların ortasına geldiğimizde artık ülkede nitekim de bir Kemal Tahir fırtınası esmeye başlamıştır. Yorgun Savaşçı, Bozkırdaki Çekirdek, Devlet Ana, Kurt Kanunu, Yol Ayrımı, Büyük Mal dehşet tesirler yaratacaktır. Devlet Ana aslında değişik bir tesir yaratır. Başlı başına bir sanat olayı,”Devlet Ana Olayı” haline gelir. Soruşturmalar, açık oturumlar birbirini izler. Tam manasıyla bir Kemal Tahir fırtınası eser. Bu ortada bu ‘fırtına’ tanımlaması bana ilişkin değil; Aziz Nesin bunu “Süleyman Nazif’ten bu yana edebiyatımızda bu çapta bir fırtına esmedi, öbür hepsi meltem seviyesinde kalır” biçiminde söz eder.
“Devlet-toplum bağlantısının nasıl hasarlandığını anlatır”
– Siz Kemal Tahir için “Çözülmenin romancısı” diyorsunuz. Zati hem ferdî hayatında hem de içinde bulunduğu devirde önemli politik, toplumsal çözülmeler de yaşanıyor hakikaten. Bunu biraz açalım mı?
Kemal Tahir, 1910 doğumlu. Bu jenerasyon krizin, yıkılmanın, çözülmenin, paramparça olmanın içine doğar. Bu ‘paramparça’ lafını bugünkü jenerasyona anlatmak için o günkü gazeteleri tek tek, sayfa sayfa okumak lazım. 93 Harbi’nden itibaren bütün Balkanlar, Kafkaslar İstanbul’a oluk oluk akmaya başlar. O günkü matbuatta “Muhacir sürüleri” denilir bu göç dalgasına. Nasıl bir sıkışma ve kaybedişe maruz kalındığını tabir etmek için söylüyorum.
Bütün bu yıkılış ve imparatorluğun kaybedilişine, o günkü toplumun imkânlarıyla omuz verdiği bir Ulusal Gayret süreci eklenir. Tekrar bir şeyleri kurma ve direniş var; yani yıkılışı da yine kuruluşu da deneyimliyor Kemal Tahir nesli.
Fakat kuruluştan sonra gelen süreç sert. 1923’ü ve Lozan’ı önemseriz, zira Türkiye tekrar bir bağımsız devlet statüsü kazandı ve sömürgeleştirilemedi. Lakin sonrasında gelen süreç çok da güzel değil. Elde zati kırık dökük bir tablo kalmış, nitelikli insanlarınızı Çanakkale’den beri daima kaybediyorsunuz; ayrıyeten iktidarın kendi dışındaki ögelere rastgele bir rekabet imkânı vermemeye yönelik sert tasfiyeler yaptığını görüyoruz. Pir Sait İsyanı’nı müteakip açılan Takrir-i Sükûn’la bir arada matbuatın susturulması, suikastler, ağır tevkifatlar başlayacak. Bunlar birbirinden farklı şeyler değil, iktidar dışındaki farklı ve alternatif olarak ortaya çıkabilecek güçler açısından sert bir periyot yaşanıyor.
“Yerleşik tarih ve siyaset anlayışına kritik bakmaya başlar”
1938 sonrasında Kemal Tahir bu sıkıntılara çok fazla baş yorar. Bize öğretilene, yerleşik tarih ve siyaset anlayışına kritik bakmaya başlar. Yorgun Savaşçı’da, Esir Kentin İnsanları’nda, Bir Mülkiyet Kalesi’nde bu sıkıntıları uzun uzadıya irdeler. Fakat tıpkı vakitte soru sorar. Bilhassa kırsal gerçekliğimize ait metinlerde devlet-toplum ilgisinin nasıl hasarlandığını, çelişkileri bariz bir biçimde ortaya koyar.
Bütün bu krizlere maruz kaldığı için yapıtlarında odak bütün bu yıkılış ve çözülüş sürecidir; görece de devlet oluş sürecidir. Tüm yapıtlarında izlek 1890’lardan 1940’lara kadar olan Türkiye’dir; buradaki tema toplumsal durumdur, aydının pozisyonudur, siyasetçinin temsilidir.
Prof. Dr. İsmail Coşkun
“Kurtlukta düşeni yemek kanundur”
– Tam da burada bahsedelim, Kurt Kanunu’nda önemli bir ‘değişimi’, tam olarak çözülmeyi; eski takımlarla yeni takımların çekişmesini okuyoruz. Örneğin “Kurtlukta düşeni yemek kanundur” cümlesiyle başlıyor roman. Nasıl bir eser, yayımlandığı devirde nasıl bir tesir yaratıyor?
Devlet Ana’dan çabucak birkaç yıl sonra yayımlanıyor Kurt Kanunu, 1969’da. Maalesef süregelen tartışmalar onu Asya tipi üretim stili, Osmanlı’ya bakış ve Kemalizm eleştirisi üzere mevzulara hapsetmiş olsa da aslında tüm bunlara sığamayacak olan Kemal Tahir’in metinleri çok boyutludur, Kurt Kanunu da öyle…
1969’da Türkiye iklimine baktığımızda çok önemli bir dinamik var. 1961 Anayasası’nın getirdiği görece özgürlükler ortamında -ki bana nazaran bu Anayasa’nın kendisi ve getirdiği özgürlükler de nedenleri bakımından tartışma konusu olmalı zira sivil hak talepleri sonucunda Anayasa değişmemiştir- o güne kadar illegaliteye mahkûm edilmiş, tevkifatlarla aralıksız dövülen solun siyaset yapma imkânları ortaya çıkmıştır. Üniversitelerden başlayan toplumsal hareketlilik, örgütlü bir sol deneyime dönüşüyor. Giderek de şiddet araçlarına başvurarak toplumsal ihtilale gidileceğine dair yaklaşımlar sola nüfuz etmeye başlar. Birebir anda da muazzam bir Latin Amerika, kır gerillası romantizmi çıkıyor. Bu romantizm, silahlı gayret ve çabucak biraz sonrasında gelen sert bir tasfiye, 12 Mart ile neticelenecek; bu türlü bir olgu var. Kurt Kanunu bu türlü bir iklimde ortaya çıktı.
Kitapta İzmir suikasti fon olarak yer alır. Mustafa Kemal’in kendi iktidarını kurduğu bir devir, 1920’lerin ortasındayız. Eski İttihatçı etraflarda kendilerine “Biz A Grubu iken B bile değil C Takımı’nda olanlar iktidar oldu” diye bir güç vehmetme kelam konusu, iktidar arayışları var. Suikaste, silaha başvurarak çarçabuk iktidar olabileceklerine yönelik inanç yaygın. Eski komitacılık refleksleri de var. Bu arayışlar, bir suikast hazırlığına dönüşür.
Bu tıp arayışların ete kemiğe büründüğü, fakat sonradan buralara müdahale edildiği kitapta işlenir. Teşebbüs muvaffakiyete ulaşmaz, sonrasında eski İttihatçı ögelere karşı önemli bir tasfiye yaşlanır.
– Yani periyoduna de bir ileti mı veriyor?
Tabii. Kemal Tahir, “arkadaşlar bu iş çata patla, silahla komitacılıkla olmaz” diyor, kendi romanıyla. Ama Kurt Kanunu sadece bu da değil.
Bir yandan erken Cumhuriyet’imizde nasıl bir takım çekişmesinin yaşandığını anlatırken bir yandan da tek tek bireylerin dramını verir. O günkü siyasetin biçimlenme dinamiklerini de verir; İzmir İktisat Kongresi’nden sonra çok değişik bir istikamete gidilmesini de verir. Bir yandan da erken Cumhuriyet’in zenginliğinin kaynağını da tartışmaya açar. Bir toplumsal tarih metni olarak filan değil, bir muharrir kimliğiyle, estetik bir kavrayışla değişik bir kıssa kurar. Soru sorar.
İzin verirseniz çok uzatmadan romandan bir kısmı anlatmak istiyorum. Bence Kurt Kanunu’nda Perihan karakterine çok dikkat edilmesi gerekiyor. Kendisi, bir İttihat ve Terakki takımının eşidir. Eşinin meskende bulunmadığı bir sırada, eşinin arkadaşının bir takipten kaçtığını görür, onu meskene alır, saklar. O günkü ahlakî normlar çerçevesinde o karakter Perihan Hanım’la evliliği sürdüremeyeceğini söyler. Ayrılırlar. Perihan karakteri bunu niçin yapar? Sorumluluk hissiyle davrandığı için. Romanın baş karakterlerinden Emin Bey, Perihan’ın ağabeyidir. Kara Kemal, Emin Bey’in konutunda saklanmaktadır ve sonrasında o meskende öldürülür. Emin Bey İzmir suikasti davasında yargılanır. Perihan ikinci defa bir davranışın bedelini ağır biçimde ödemektedir. Yeniden romanın baş karakterlerinden Abdülkerim kaçmakta, sıkı bir formda aranmaktadır. Kaçaktır. Sıkışmıştır. Sığınacak yeri kalmamış bir halde, Emin Beyefendilerin meskenine tekrar bir umut gelmiştir. Kapıyı çalar. Perihan, iki kere bedel ödemiş biri olarak, bir defa daha maliyet ödemeyi göze alamaz, Abdülkerim’i meskene almaz, kapıyı kapatır. Emin Bey, kimin geldiğini sorar; Perihan söylemese de Emin Bey “Emin Bey’i soran arkadaş, ben buradayım” diye naralanarak sokakta kaçağın peşine düşer. Romanın finali böyledir.
Onca kayıplar, problemler yaşamalarına karşın insanların toplumsal olarak sıkışmış bir beşere yardımcı olma ve problemlere taraf olma manasında muazzam bir sorumluluk üstlenmeleri bahsi vardır. Kitapta başlıbaşına kocaman bir kısım olarak sorumluluk konusu işlenir.
Romanın yalnızca bir sol eleştirisi, erken Cumhuriyet eleştirisi üzere okunması, kitaba, müellife büyük bir haksızlık üzere geliyor bana.
– Yerleşik tarih anlayışına ve toplumu manaya biçimine itirazı yapıtlarındaki temel eksen sanırım?
Üç seviyede itirazı var; yerleşik tarih anlayışına yani tüm tarihin 40-50 yıldan ibaret görülmesine; o gün için sol siyasete hâkim olan Batı niyetinin hazır kalıplarıyla Türk tarihin ve toplumunun açıklanması teşebbüslerine ve 1960’larda gençlerin siyasetle kurduğu ilginin mahiyetine, silahlı gayret tekniklerine, birebir formda askeri müdahale aracılığıyla iktidara gelme arayışlarına.
Sol Bölünmeler Üstüne Konuşma’da, durun şuradan okuyalım: ”Ben, 1960’tan bu yana olan sosyalist hareketleri, sosyalist olayları, sosyalist davranışları, sosyalist kümeleşmeleri, müspeti göstermesi bakımından değil, neyin olamayacağını göstermesi bakımından değerlendiriyorum”
– Bu dışarıdan bakışta örgütlü sol siyasette yer almamış olmasının tesiri var mıdır?
30’lu yıllarda örgütlü solu görmüş, o tecrübesi yaşamış. Fakat bütün o sol entelektüel çevrelerle daima bağlantı içinde olmuş. O denli ki TKP ile ilgili bir görüşme olacaktır, birine ulaşılacaktır, ulaşılamaz, son deva Kemal Tahir’e gidildiğinde, Kemal Bey o irtibatı kuracaktır.
Bu gözlemlerinden ve yaşadıklarından yola çıkarak bu stil hareketlerin salt pratik üzerinde şekillendiğini söylüyor. Uzak duruyor, angaje siyasi bağlantılar geliştirmiyor. Aralıklı. Bu çok net. Sol siyasetin teorisizliğini, ki o ‘sıfır teori’ diyecektir, eleştirir. Türkiye’yi tanımayı, Marksizmin, klasikler manasında, bizimle ilgili ne söylediğini önemser, teorinin de ülke gerçeklerini bilmemekten kaynaklandığı tespitinde bulunur.
Şimdi, Göl İnsanları’nda çok değişik bir tartışma var. Bulgaryalı İbrahim karakterinin, ki Türkiye’de Selanik ve Bulgaristan muhacirleri aracılığıyla sol kültürün yaygınlaşması üzere bir olgu da var, Terkos’ta bir küme emekçiyle çalışırlarken resmen artı-değer teorisini anlattığı bir kısım vardır. İşverenin onları sömürdüğüne dair bir tahlil yapar, yanındakilerden biri, hikayenin baş karakteri, “Hep bir arada oturuyoruz, çalışıyoruz, para kazanıyoruz işte” üzere karşılık verir. Ancak bu emek sömürüsüne itiraz etmeyen adam, işverenin ergen bir erkek çocuğunu cinsel istismarına itiraz eder. Sömürüye, maddi sömürüye itiraz etmeyen insan, ahlaki motivasyonlarla işverene itiraz eder.
1941’deyiz. Kemal Tahir’in Marksizmle münasebeti şimdi kaba saba bir materyalizm seviyesindeyken, bu olgu üzerine düşünmesi ilgi alımlı.
“Kalemle kılıç ortasındaki Kemal Tahir”
– Devlet Ana onun bu eleştirelliğini yansıtan temel yapıtlardan biri olarak görülüyor. Toplumu tarihî akışla manaya ve açıklama konusunda bu eser tam olarak ne söylüyor?
Toplumu Batı gelişme çizgisiyle açıklamaya itiraz eder bu yapıtla. Devlet Ana da çok katmanlıdır. Osmanlı Devleti’nin kuruluş devrine, şimdi beylik olma sürecine ait 2 aylık bir süreyi anlatır.
Doğu ve Batı toplumlarının farklı olduğunu anlatır, bu farklılık oryantalistik ve dikotomik bir farklılaşma değildir. Hem İslam hem Bizans hem de Osmanlı geleneğinin Batı’dan farklı olduğu tespitinde bulunur ve burada bir siyaset önerilecekse bu dinamiklerin göz önünde bulundurulması gerektiğinin altını çizer.
Öte yandan 1960’lı yıllarda imparatorluğun kaybı, kendi problemlerini bağımsız bir biçimde çözme kapasitesi geliştiremeyiş ve daima Batı müdahalesine maruz kalmanın yarattığı bir psikoloji hem entelektüellerde hem de geniş toplum bölümlerine yaygındır. Bir cins aşağılık kompleksi. Yapamayız, edemeyiz… Başka yandan da Türk tarihi de 50-60 yıla indirmişsiniz zaten… Kemal Tahir Devlet Ana ile buna itiraz eder. Türk beşerinin çok farklı tarih devirlerinde bir hayatta kalma mahareti ve performansı olduğunu romana döker. Bir avuç insan; bir tarafı batak, bir tarafı Bizans, bir tarafı Moğol… Kaçacak yeri yok, orada tutunmak zorunda. Bu ortada Kemal Tahir muazzam bir coğrafya bilgisini yapıta yedirir. O insanların tutunma maharetini, örgütleşme kabiliyetini ve siyasete dönüşmesini süper bir öykü anlatıcılığıyla lisana getirir.
Kemal Tahir’in çözülmenin romancısı olduğunu söyledik… Bakın, Devlet Ana’nın geçtiği periyot, bütün büyük güçlerin çözüldüğü bir devirdir. Bizans çözülmüş, Anadolu Selçuklu diye bir şey kalmamış, Moğol eski gücünü yitirmiş, toparlanıp kaçmanın sıkıntısında. Her şeyin çözüldüğü, bittiği, krize girdiği bir tarih periyodunda bir avuç insanın, kısıtlı imkanlara karşın devlet oluş öyküsü… Bir öteki deyişle Devlet Ana’nın, yeni baştan başlamanın imkânlarına, bu coğrafyada siyaset yapmanın imkânlarına değindiğini, bunu tartışmaya açtığını düşünüyorum. Bu coğrafyada yaşayan bütün ögeleri kuşatıcı bir siyasetin imkânlarına baş yorar.
Eser bir yandan da otobiyografiktir. Oradaki Kerim Can karakterini, Kemal Tahir üzere düşünülebiliriz. Roman boyunca, Kerim Can’ın karakteri etrafında, kılıçla kalem ortasında muazzam bir tansiyon vardır. Medreseyi mi seçecek, savaşçı mı olacak? Bir çeşit Kılıç mı Kalem mi? Tartışması. Bu tansiyon, Kerimcan’ın dramına dönüşür. Sonuçta, spoiler vermeyelim ama, Kerim Can’ın seçimi Kemal Tahir’in seçimidir. Solu, solun siyaset yapma biçimlerini konuşurken, bu mevzuyu da göz önünde bulunduralım.
– Yakın vakitte Ketebe Yayınları’ndan iki kitap çıktı: Kolaya Kaçmayalım ve Yüz Bin Çiçek Saksısına Bakan On Adam. İlki Tahir’in 1950, yani hapishaneden çıkışı sonrası kaleme aldığı yazıları; ikincisi ise hapishaneye girmeden evvel Son Posta’da yayımlanan yazı ve röportajlarını içeriyor, yani gazetecilik dönemini… Birinci kere bir ortaya getirildi ve yayımlandı bu yazılar, röportajlar. Siz de bu projenin başında yer alıyorsunuz, neden bu türlü bir şeye muhtaçlık duydunuz?
Bir sefer Kemal Tahir’le ilgili mevcut okumalar Nâzım Hikmet’le tanışması, onunla bağlantısı ve 1950 sonrası Anadolu gerçekliği üzerine yazdığı romanlara odaklanıyor. Hayır, Kemal Tahir 1930’lardan daha erken devirde, 20’li yaşlarının birinci yarısında büyük muharrir olmanın bütün işaretlerini vermişti. Geçit dergisinde yazdıkları bunun ispatıdır. Son Posta yazıları da… Birebir biçimde bu periyotta yazdığı hikayeler, tefrikalar da…
İkinci evresinde, gazeteciliğe başladığı, sol çevrelerle bağ kurduğu yıllar ve burada da Kemal Tahir röportajcılığının ne kadar güzel olduğunu görüyoruz. Yüz Bin Çiçek Saksısına Bakan On Adam’da okursunuz: “İcra Dairesinde Bir Saat”, “Adliye Koridorlarında Bir Gün”, “Beyoğlu’nda Bir Pazar…” Bu yazılarında muazzam bir müşahede gücü var. Kısası, 1938’de Kemal Tahir cezaevine girmeden evvel büyük müellif olmanın bütün işaretlerini verir.
)
Kemal Tahir bilhassa Devlet Ana, Kurt Kanunu ve Yol Ayrımı’nda hakikaten üzülerek tabir edilmeli ki sol niyet etraflarında mahkûm edilmeye başlar. Hem Cumhuriyet devrindeki siyasetin işleyişine dair eleştirel ve sorgulayıcı tutumu hem de Osmanlı mirasına diğer türlü bakmasından ötürü ya da o günkü sol siyaset yapma biçimlerini kritik ettiği için… Bir tıp gömülme muamelesine maruz kalır. Tenkitler birbiri gerisinden gelir.
Kemal Tahir sıhhatinde bütün o tartışmalara yanıt vermiştir. Beş Romancı Tartışıyor, roman sanatı üzerine ne kadar düşündüğünü, Anadolu gerçeğine ne kadar hâkim olduğunu gösteriyor. Türk Romanı açık oturumunda yeniden bu tartışmalara karşılık veriyor. Gömülme süreci bunların üzerini örtüyor. Bütün bunlar Kemal Tahir’in toplum tarihi tartışmalarına, devlet-siyaset sorununa de fevkalâde net ve berrak formda baktığının göstergesi.
Kemal Tahir’le münasebet kurma bağlamında, müelliflik serüveni ve sol siyaset üzerine kanıları bağlamında bu iki kitabın yeterli okunması gerektiğini düşünüyorum.
Bugüne ne söylüyor?
– Pekala neden Kemal Tahir’le alaka kuralım? Kemal Tahir’i anladığımızda bugüne dair neyi anlamış olacağız?
Kemal Tahir, Türk edebiyatında sıkıntısı olan müelliflerden. Türkiye’nin meseleleriyle direkt münasebet kurmuş ve onun üzerine düşünmüş, bunları romanlaştırmıştır. Bunlar eski Sovyet stili ideolojik roman üzere de değildir. 60’lı yıllarda birlikte anıldığı öbür edebiyat isimlerine bakıldığında hâlâ hayatiyetini sürdüren klasikleşmiş bir müellif. Okurda karşılık bulan, kalıcılaşan bir muharrir.
Okur, Kemal Tahir’le münasebet kurdukça kendisiyle ve Türk çağdaşlaşma serüveniyle; burada aydının, entelektüelin, bürokratın tutumuyla ilgi kurmuş olur.
Örneğin bakın, Esir Kentin İnsanları ve Esir Kentin Mahpusu’nda Nermin Hanım karakteri, çağdaş bayan ve aile tartışmalarında muazzam bir perspektif verir size. Bayan ya da erkek temsili sıkıntısının dışında bir şey söylüyorum. Kemal Tahir’in geliştirdiği Nermin Hanım karakteri birinci kitapta çok naif bir karakterdir fakat Esir Kentin Mahpusu’nda güçlü bir karaktere dönüşür ve bir anda aydının zayıflığını anlatmak konusunda kilit bir pozisyon kazanır; “Siz ailenizin ve çocuklarınızın sorumluluğundan kaçmak için hapishanelere kaçtınız” der. Aslında Kamil Bey’e hitaben söylenen kelam, bir anda aydının zayıflığını tabire dönüşür.
Biraz evvel bahsettiğimiz üzere okur, Kurt Kanunu’nun sonundaki “sorumluluk” tartışmasıyla kendi içinde yaşadığı toplumun meselelerine müdahil olma üzerine düşünecektir. Daha etkin bir özneleşme imkânı yakalayabilecektir. Genç neslin nasıl bir süreçten geçtiğimizi anlamaları için Bir Mülkiyet Kalesi’ni okumalarını öneririm örneğin. Koca bir imparatorluğun elimizden nasıl yitip gittiğini, onun dertlerini göreceklerdir…
“Batı sorunu”: Tarih, geçmiş, kültür sizi bırakmaz
– Kemal Tahir’de ve devrindeki öteki aydınlarda Batı, Batı’ya nasıl yaklaşılması gerektiği, Batılılaşma merkezî temalardan birini oluşturuyor. Kemal Tahir, Batı’yı nasıl görüyor, biraz açalım mı?
Öncelikle şunu söyleyelim, siyaset seviyesinde bir eleştiriyi bir dünya kavrayışı formuna dönüştürmemek lazım. Ben Türk çağdaşlaşmasını izahta Kemal Tahir’den farklı düşünüyorum lakin o, III. Selim’le başlayan yenileşme sürecinde bir şeyleri gözden kaçırdığımızı; siyasetlerin kendi toplumsal, tarihî ve mülkiyet gerçekliğimize uymadığını, bir türlü de ilerletemediğimizi düşünür. İster yeni iktisat yaratma biçimleri, ister İttihatçılar, ister Mustafa Kemal dönemi… Toplamda bu uygulamalara itirazı vardır; uygulamaların bir türlü kökleşememesi nedeniyle yöneltir bu tenkitlerini. Fakat siyaset seviyesinde eleştirilerdir bunlar.
Öte yandan Batılılaşma eleştirisi gerek Cumhuriyet öncesi gerekse Cumhuriyet sonrasında bir devamlılık içerisindedir. Ancak bu Kemal Tahir’in çağdaş dünyayla alaka kurmayı reddetmesi manasına gelmiyor. Muhafazakâr perspektiften bakmaz. Taşradan konuşmaz… Galatasaray Lisesi’nde okumuş; kendi yaşadığı devir içerisinde Batı edebiyatının bütün mahsûlleriyle alaka kurmuş. Fransız Edebiyatı’nı, Rus Edebiyatı’nı, Amerikan Edebiyatı’nı tüketmiş bir isim. Kapalı bir taşralılık, dünyaya kapanma manasında bir Batılılaşma eleştirisi yok Kemal Tahir’de.
Batılılaşma ismine uygulamaların kurumlaşamaması üzerine düşünmemiz gerektiğini, bunun sonuçlarını gördüğümüzü ve yanlışta ısrar etmememizi söyler. Bizim öykümüzün öteki türlü geliştiğinin altını çizer.
– Marksizme de bu türlü bir yerden yaklaşıyor sanırım…
Marksizmi de Batılılaşmanın içinden ve onun devamı niteliğinde görüyor. Bana kalırsa yanlışsız. Nasıl pekala? Tüm İslam dünyasında sol, Batılılaşmanın en değerli acentasıdır, aracılığını sütlenmiştir. Gelenekten kopuş, laisizm, milliyetçilik…sol niyet ile alaka içinde gelişmiştir.
– O devrin Batı tartışmalarının bugüne nasıl yansımaları var? Toplumun Batı’yı algılayış biçimi ve devlet seviyesinde ele alış biçimi nasıl?
Bu yalnızca Türkiye’nin sorunu değil. Kemal Tahir’in de sorunsallaştırdığı üzere bizim 200 yıllık bir Batı sıkıntımız var. Dostoyevski de bunu sorunsallaştırıyor, Tolstoy da öyle… Anna Karenina sadece tutkulu bir aşk öyküsü değildir. Rus toplumunun hikayesi, Rus çağdaşlaşması, kalkınması, Batı sorunu bağlamında da okuyabiliriz bu yapıtı.
Rusya’nın da İran’ın da Mısır’ın da bizim de bir Batı sıkıntımız var özetle.Çin’in de. Bütün Doğu’yu kastediyorum…
Bugün 1960’lı yılların gerisine düşmüş durumdayız, artık bir Batı sorunu sıkıntısı yok. Herkes hâkim telaffuzun içerisinden konuşuyor. Türkiye’de gerek globalleşmeyle ilgili, gerek postmodernizm tartışmaları, çabucak tamamı, o telaffuzun içinden gerçekleşiyor. Bütün bu tartışmalara itiraz sadedinde Türkiye gerçekliği odaklı -Dostoyevski ya da Kemal Tahir benzeri- bir ilgi yok. Güya dünya bundan sonra bu türlü gidecekmiş algısı var. Lakin gitmiyor ve siz memleketler arası sistemin bir modülü olmanıza karşın Batı’ya dâhil olamıyorsunuz. Net.
– Neden Türkiye Batı’nın bir modülü olamıyor?
Hristiyan olmasına, Marksizm’le bağ kurmuş olmasına ve sosyalizm tecrübesine karşın Rusya dahi Batı ve çağdaşlıkla alakayı kuramıyor. Yapı, coğrafya, tarih, geçmiş, kültür sizi bırakmıyor.
Dolayısıyla Batı sorumumuz, çağdaşlık problemimiz olmaya devam edecek. Bu da Kemal Tahir’i çağdaş kılan sıkıntılardan bir adedidir. Şayet yatıp kalkıp çağdaşlık karşısındaki Rus bireyini araştıran Dostoyevski’yi okuyorsak yatıp kalkıp Türk toplumunu araştıran Kemal Tahir’i de okuyacağız.
– Son olarak daima solun içinden yazmış bir isim olmasına karşın bugün Kemal Tahir’in soldan bir portresinin çizilememiş olması neden olabilir?
Bana nazaran yalnızca sol değil; Türkiye İslamcılığı, muhafazakârlığı ve Türk siyasi aktörleri Kemal Tahir’le öbür türlü bir bağ kurmak durumunda. Kemal Tahir kutsal bir isim değil, dogmalar yazmadı, lakin bizim kendi gerçekliğimiz üzerine düşünme imkânları sunuyor. Bu bakımdan Türkiye’nin bütün ideolojik ve siyasi yapılarının ilgi göstermesi gereken bir isim. kestirmeden söylersek kafayı gidip vuruyoruz, Kemal Tahir “kafayı vurmamanın”, “arabayı devirmeden siyaset yapmanın” imkanı üzerine düşünmenin, soru sormanın romancısıdır.